اختلال دوقطبی یک بیماری مزمن روانپزشکی است، به این معنی که دائمی بوده برای کنترل علائم آن نیاز به مراقبت و رعایت نکات برنامه درمانی است. در غیر این صورت، تغییرات خلقی مرتبط با اختلال دوقطبی می تواند بسیار مخرب و ناتوان کننده باشد و در نحوه زندگی روزمره ما اختلال ایجاد کند.
روش های مدیریت اختلال دو قطبی
اختلال دو قطبی را میتوان در دو حالت اصلی مدیریت کرد: مدیریت حاد و مدیریت بلندمدت.
مدیریت حاد
هدف مدیریت حاد، ثبات بخشیدن به فردی است که در حال حاضر دچار شرایط شیدایی یا افسردگی است. تمرکز اصلی مدیریت حاد اختلال دو قطبی در فاز شیدایی و افسردگی، بر داروهایی مانند تثبیتکنندههای خلق و خو و داروهای ضد روانپریشی است. در موارد حاد و مقاوم به درمان، به خصوص در افرادی که افسردگی با علائم سایکوتیک را تجربه میکنند، ممکن است از روش درمانی الکتروشوک (ECT) استفاده شود.
مدیریت بلندمدت
مدیریت بلندمدت شامل پیشگیری از عود بیماری، حفظ بهبودی و بهینهسازی عملکرد فرد در اجتماع و محل کار است. داروها و رویکردهای روانشناختی و سبک زندگی با هدف پیشگیری بلندمدت از پیشروی بیماری، تقویت تابآوری و بهبود کیفیت زندگی به کار گرفته میشوند.
نکات مهم قبل از شروع درمان اختلال دوقطبی
قبل از شروع درمان اختلال دوقطبی باید به موارد زیر توجه داشته باشید:
- تخصص لازم برای درمان: متخصصان سلامت روان مانند روانپزشکان و روانشناسان با آموزش ویژهای که دیدهاند، میتوانند در زمینه اختلال دوقطبی به شما کمک کنند.
- بررسی دقیق پزشکی: قبل از تجویز دارو و پیاده سازی برنامه درمانی، باید تحت بررسی دقیق یک متخصص سلامت قرار بگیرید.
- نقش دارو: داروهای تجویز شده، موثرترین راه برای درمان و کنترل اختلال دوقطبی هستند.
- حمایتهای درمانی دیگر: رواندرمانی و تغییر سبک زندگی میتوانند به عنوان مکملهای مفیدی در کنار دارو درمانی به کار روند.
- درمان شخصیسازی شده: با توجه به اینکه تجربه افراد مبتلا به اختلال دوقطبی متفاوت است، درمان نیز باید برای هر فرد، به صورت اختصاصی تنظیم شود.
- همکاری گروهی: بهترین حالت این است که با روانپزشک، پزشک عمومی و خانواده خود برای رسیدن به اهداف درمانی همکاری داشته باشید. درک واضح از اهداف درمان به شما کمک میکند تا شرایط خود را مدیریت کرده و روند بهبودی را حفظ کنید.
- یکپارچهسازی درمان با زندگی: برنامه درمانی شما باید با سبک زندگی، شغل هرگونه عامل استرسزایی که بر بهبودی شما تاثیر میگذارد، همخوانی داشته باشد.
- امید به بهبودی: افراد زیادی با اختلال دوقطبی توانستهاند با دریافت کمکهای درمانی، زندگی پویا و رضایتبخشی داشته باشند.
صحبت با متخصص سلامت روان برای درمان اختلال دوقطبی
زمانی که به یک متخصص سلامت روان برای اختلال دوقطبی مراجعه میکنید، در رابطه با موارد زیر با او صحبت کنید:
- بیماری، تأثیرات آن و روشهای درمانی (روانشناسی آموزشی): در این بخش، متخصص در مورد اختلال دوقطبی، علائم آن، و چگونگی تحت تاثیر قرار دادن زندگیتان، روشهای درمانی در دسترس، و آنچه میتوانید برای مدیریت بیماری خود انجام دهید، نکات مهم را به شما آموزش خواهد داد.
- تشخیص اختلال دوقطبی و هرگونه بیماری همراه: متخصص شما در مورد تشخیص اختلال دوقطبی و اینکه آیا بیماری دیگری نیز دارید (بیماریهای همراه) با شما صحبت خواهد کرد.
- برنامه سلامت: باهم روی یک برنامه سلامت روان برای مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگیتان کار خواهید کرد.
- نحوه مدیریت تأثیر تشخیص بر خودتان و خانواده و دوستانتان: در مورد اینکه چگونه با بیماری خود کنار بیایید و چگونه آن را با اطرافیانتان در میان بگذارید صحبت خواهید کرد.
- دارو و برنامه درمانی: متخصص در مورد داروهایی که ممکن است برای کنترل علائم شما تجویز شوند و همچنین سایر روشهای درمانی مانند روان درمانی با شما صحبت خواهد کرد.
- فواید پایش خلق و خو (افزایش خودآگاهی): یاد خواهید گرفت که چگونه خلق و خوی خود را تحت نظر بگیرید تا الگوهای تغییر خلق و خوی خود را شناسایی کرده و بتوانید سریعتر به تغییرات خلقی پاسخ دهید.
- ایجاد تعادل بین کار، تفریح، خانواده، استراحت و معاشرت: در مورد اهمیت ایجاد تعادل در زندگی و اینکه چگونه زمانی را برای فعالیتهای مختلف اختصاص دهید، صحبت خواهید کرد.
سایر بیماری های همزمان با اختلال دوقطبی
هنگتم درمان اختلال دوقطبی باید شرایط همراه (که گاهی اوقات به آنها بیماریهای همبود یا کوموربیدیتی گفته میشود) مانند اضطراب یا اختلال مصرف مواد را در نظر گرفته شود. گاهی اوقات بیماریهای جسمی دیگری مانند فشار خون بالا، چاقی و مشکلات تیروئید نیز همراه با اختلال دوقطبی رخ میدهند.
افرادی که دچار «چرخه سریع» (rapid cycling) میشوند، ممکن است چند بار در هفته (برخی حتی در همان روز) بین افسردگی و مانیا نوسان پیدا کنند. افراد دیگر ممکن است تغییرات خلقی کمتری و با شدت پایینتری داشته باشند. برخی از افراد ممکن است دچار حملات شدید مانیا با علائم روانپریشانه (توهم یا هذیان) شوند و نیاز به بستری در بیمارستان داشته باشند. بعضی افراد دچار «علائم مختلط» (علائم افسردگی و مانیا در یک دوره) میشوند. برخی از افراد ممکن است بین نوسانات خلقی خود، دورههایی با شرایط خلقی طبیعی را تجربه کنند.
درمان روانشناختی برای اختلال دوقطبی
مطالعات اخیر، درمانهای روانشناختی (یا “درمانهای گفتگو محور”) مانند رواندرمانی، درمان شناختی رفتاری (CBT) یا مشاوره را به عنوان درمانهای جانبی همراه با دارو، برای اختلال دوقطبی توصیه میکنند. شواهدی وجود دارد که این “درمانهای کمکی” میتوانند از طریق موارد زیر به کاهش خطر عود بیماری و بهبود کیفیت زندگی کمک کنند:
- کمک به پذیرش اختلال دوقطبی
- شناسایی علائم هشداردهنده اولیه و مداخله به موقع
- به حداقل رساندن عود بیماری و بستری در بیمارستان
- حفظ پایبندی به برنامههای دارویی
- کاهش علائم افسردگی
- بهبود دانش و مهارتهای لازم برای مدیریت اختلال دوقطبی
- کمک به مقابله با رویدادهای استرسزا و درگیریهای خانوادگی
- کمک به حفظ الگوهای خواب منظم و روالهای روزانه
- بهبود روابط خانوادگی، ارتباطات و بازگشت به کار
- کاهش مصرف مواد مخدر و الکل
این برنامهها باید توسط متخصصان بهداشت روان با آموزش و تجربه در مدیریت اختلال دوقطبی ارائه شود. این درمانهای روانشناختی همچنین میتوانند شامل آموزش بیماران و خانوادههای آنها باشد. خانواده و افرادی که مسئولیت مراقبت از فرد مبتلا به اختلال دو قطبی را دارند، میتوانند با علائم هشداردهنده اولیه آشنا شوند و به عزیزان خود کمک کنند تا سبک زندگی سالمی با خواب کافی و ورزش منظم داشته باشند و در عین حال، به برنامه درمانی خود در دراز مدت پایبند باشند.
۱- درمان شناختی رفتاری (CBT):
این نوع از روان درمانی بر این باور است که بیماریهای روانی تحت تأثیر نحوهی تفکر و واکنش ما به رویدادهای زندگی قرار دارند.
۲- درمان مبتنی بر خانواده:
این درمان معمولا شامل حدود ۲۱ جلسه برای بیمار و مراقبین او است که در طی آن به آموزش روانی (روانشناسي آموزشی) و حل مسئله به همراه بهبود مهارتهای ارتباطی پرداخته می شود.
در آموزش روانی خانواده در مورد موارد زیر اطلاعات مفیدی در اختیار افراد قرار داده می شود:
- علل اختلال دوقطبی
- چگونگی شناسایی محرکها (عواملی که باعث بروز علائم بیماری میشوند)
- علائم هشداردهندهی عود بیماری
- داروها و عوارض جانبی احتمالی آنها
- درمانهای روانشناختی
- تغییرات سبک زندگی
درمانگری بین فردی و ریتم اجتماعی (درمان IPSRT)
این روش درمانی بر پایه شواهدی بنا شده است که نشان میدهد بیثباتی خلق و خو در اختلال دوقطبی ممکن است با تغییرات در ریتم شبانهروزی (ساعت زیستی) مرتبط باشد. درمانگری بین فردی و ریتم اجتماعی، نوعی تطبیقیافته از رواندرمانی بین فردی برای افسردگی است. این روش با رویکرد حل مسئله به بیماران کمک میکند تا به برنامه خواب و بیداری خود نظم ببخشند.
ابزارهای آنلاین تشخیص خلق و خو و خواب
عده زیادی از ابزارهای آنلاین ردیابی خلق و خو و خواب وجود دارند که میتوان از آنها همراه با دارو درمانی و رواندرمانی برای ردیابی چرخههای خلق و خو و خواب و ارائه اطلاعات لحظهای به متخصصان مراقبتهای بهداشتی به کار گرفت.
درمان فیزیکی برای اختلال دوقطبی
دارو درمانی
مصرف دارو برای اختلال دوقطبی باید تحت نظر پزشک باشد. بعد از شرکت در جلسه مشاوره و ارزیابی اولیه، روانپزشک قادر به تجویز داروهای لازم برای درمان اختلال دوقطبی خواهد بود. مطالعات نشان می دهد که دارو درمانی در بلندمدت در درمان اختلال دوقطبی بیشترین تاثیر را دارد و خطر عود را کاهش می دهد.
علاوه بر این، داور درمانی می تواند پایبندی افراد به درمان تجویز شده را بهبود ببخشد و نیاز به بستری شدن در بیمارستان را کاهش دهد.
در جلسه مشاوره، پزشک شما در مورد خطرات و مزایا، عوارض جانبی و اینکه به طور منظم به چه میزان چکاپ نیاز دارید با شما صحبت خواهد کرد.
سه نوع اصلی دارو که در درمان اختلال دوقطبی استفاده می شود عبارتند از تثبیت کننده های خلق و خو، داروهای ضد افسردگی و ضد روان پریشی. نوع و ترکیب داروها بسیار خاص است و به علائم شما بستگی دارد. این داروها به طور معمول به عنوان تثبیت کننده های خلق و خو شناخته می شوند و شامل موارد زیر هستند:
- لیتیوم
- داروهای ضد تشنج
- داروهای ضد روان پریشی
اگر در حال حاضر برای اختلال دوقطبی دارو مصرف می کنید و دچار افسردگی می شوید، باید با پزشک خود صحبت کنید تا در صورت نیاز، نوع و میزان دوز مصرفی دارو را تغییر دهد.
لطفا توجه داشته باشید که درمان دوره های افسردگی در اختلال دوقطبی کمی متفاوت است، زیرا مصرف تنها داروهای ضد افسردگی ممکن است منجر به عود بیماری شود. براساس بسیاری از بررسی های انجام شده، افسردگی در اختلال دوقطبی فقط با مصرف تثبیت کننده خلق قابل درمان است. اما به طور معمول، داروهای ضد افسردگی همراه با تثبیت کننده خلق یا داروی ضد روان پریشی تجویز می شوند.
اگر بنا به تشخیص روانپزشک شما قرار به قطع مصرف داروی اختلال دوقطبی باشد، باید دوز دارو به تدریج و طی حداقل ۴ هفته کاهش یابد و در صورت مصرف داروهای ضد روان پریشی یا لیتیوم، این مدت می تواند تا ۳ ماه طول بکشد. اگر به هر دلیلی مجبور به قطع مصرف لیتیوم هستید، با پزشک خود در مورد مصرف والپروات یا داروی ضد روان پریشی به جای آن صحبت کنید.
لیتیوم
در ایران، لیتیوم یکی از داروهای اصلی برای درمان اختلال دوقطبی است. لیتیوم یک شیوه درمان بلندمدت برای دوره های شیدایی و افسردگی است که مصرف آن معمولا برای حداقل ۶ ماه توصیه می شود.
اگر لیتیوم برای شما تجویز شده است، به دوز تجویز شده پایبند باشید و مصرف آن را به طور ناگهانی قطع نکنید، مگر اینکه پزشک به شما بگوید. در صورت عدم مصرف دوز صحیح، ممکن است عوارض جانبی مانند اسهال و تهوع را تجربه کنید. در صورت بروز هرگونه عارضه جانبی در هنگام مصرف لیتیوم، بلافاصله به پزشک خود اطلاع دهید.
در حین مصرف لیتیوم، باید حداقل هر ۳ ماه یکبار آزمایش خون انجام دهید. این کار برای اطمینان از بالا یا پایین نبودن بیش از حد سطح لیتیوم در خون شما ضروری است. همچنین عملکرد کلیه و تیروئید شما نیز باید به طور معمول هر ۶ ماه یکبار بررسی شود. در حین مصرف لیتیوم، از مصرف داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن خودداری کنید، مگر اینکه توسط پزشک شما تجویز شده باشد.
در حال حاضر، لیتیوم و داروی ضد روانپریشی آریپیپرازول، داروهایی هستند که به طور رسمی برای استفاده در نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی تایید شدهاند.
داروهای ضد تشنج
گاهی وقات، درمان اختلال دو قطبی به وسیله داروهای ضد تشنج که اغلب برای درمان صرع استفاده میشوند، انجام میشود که شامل موارد زیر میشود:
- والپروات
- کاربامازپین
- لاموتریژین
این داروها گاهی برای درمان حملات مانیا استفاده میشوند. همچنین، آنها به عنوان مهارکنندههای خلقی بلندمدت نیز شناخته میشوند. داروهای ضد تشنج ، اما نیز در درمان اختلال دو قطبی موثر هستند.
والپروات (Valproate)
مصرف والپروات معمولا برای زنان در دوره باروری تجویز نمی شود زیرا با خطر نقص جسمی در نوزادان مانند اسپینا بیفیدا، ناهنجاری های قلبی و شکاف لب همراه است. همچنین ممکن است خطر مشکلات رشدی مانند کاهش توانایی های ذهنی، مشکلات حافظه، اختلالات طیف اوتیسم و تأخیر در راه رفتن و صحبت کردن افزایش یابد.
کاربامازپین
کاربامازپین معمولا فقط با توصیه پزشک متخصص در زمینه اختلال دوقطبی تجویز می شود. برای شروع، دوز دارو کم خواهد بود و سپس به تدریج افزایش می یابد. در صورت مصرف سایر داروها، از جمله قرص ضد بارداری، روند پیشرفت درمان شما به دقت تحت نظر قرار خواهد گرفت.
در صورت مصرف این دارو، آزمایش خون برای بررسی عملکرد کبد و کلیه به طور مرتب انجام می شود. همچنین باید به طور مرتب آزمایش خون برای شمارش کامل سلول های خونی انجام دهید و وزن و قدتان را کنترل کنید.
لاموتریجین
مصرف داروی لاموتریجین برای درمان اختلال دو قطبی، به طور معمول با دوز کم شروع میشود و به تدریج افزایش مییابد. اگر همزمان با مصرف لاموتریجین علایم جدیدی مانند خارش را تجربه میکنید، باید بلافاصله به پزشک خود مراجعه کنید.
داروهای ضد افسردگی
استفاده از داروهای ضد افسردگی در دوره افسردگی دوقطبی اکنون برای اکثر افراد بی خطر تلقی می شود، اما باید تحت نظارت دقیق روانپزشک باشد زیرا برای برخی افراد داروهای ضد افسردگی ممکن است باعث ایجاد دورههای شیدایی یا چرخه سریع شوند.
داروهای ضد روان پریشی
در صورت وجود علائم سایکوتیک (یعنی توهم یا هذیان) ممکن است از داروهای ضد روان پریشی استفاده شود.
درمان با الکتروشوک (ECT)
اگر روش های گفته شده برای درمان اختلال دو قطبی در هر دو دوره حاد (و سایکوز) و افسردگی شدید موثر واقع نشوند، نیاز به استفاده از روش های دیگر مانند درمان با الکتروشوک است.
بستری شدن در بیمارستان
بستری شدن در بیمارستان ممکن است زمانی ضروری باشد که فرد مبتلا به اختلال دوقطبی دچار موارد زیر شود:
- روان پریشی (روان گسیختگی): از دست دادن ارتباط با واقعیت
- هیجان زدگی شدید
- پرخاشگری
- تمایل به خودکشی
- انجام رفتارهای مخرب
خودیاری و تغییرات سبک زندگی برای اختلال دوقطبی
کارهای زیادی وجود دارد که میتوانیم برای پیشرفت و ماندن در مسیر بهبود انجام دهیم. بهترین راه برای مدیریت اختلال دوقطبی، همکاری گروهی با پزشک ، روانشناس، روانپزشک است. تیم درمان ما میتواند یک برنامهی سبک زندگی برای شما ایجاد کند که به شما در پایبندی به درمانهای تجویز شده کمک کند. این برنامه به شما و خانوادهتان کمک میکند تا علائم هشداردهندهی بیماری خود را بشناسید و تأثیر آن بر زندگی روزمرهتان را به حداقل برسانید.
علاوه بر این، موارد دیگری نیز میتوانند به شما در مدیریت اختلال و حفظ کیفیت زندگی کمک کنند، از جمله:
- پذیرش تشخیص اختلال دوقطبی
- انگیزه برای پایبندی به برنامهی مدیریت بیماری (از جمله مصرف منظم داروها)
- آگاهی و نظارت بر خلق و خوی خود
- پیشگیری و مدیریت عود بیماری و شناختن عوامل محرک عود
درمان اختلال دوقطبی در دوران بارداری و پس از زایمان
اختلال دوقطبی ممکن است در دوران بارداری یا پس از تولد نوزاد رخ دهد که میتواند اولین دوره بیماری یا عود یک دوره جدید از بیماری قبلی باشد. زنانی که در سابقه خانوادگی خود اختلال دوقطبی دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری در دوران بارداری و پس از زایمان قرار دارند، بنابراین آگاهی از علائم اولیه بسیار مهم است. مصرف برخی از داروها در سه ماهه اول بارداری و هنگام شیردهی توصیه نمی شود. اگر قصد بارداری دارید و به اختلال دوقطبی متبلا هستید یا در خانواده شما یا همسرتان سابقه این بیماری وجود دارد، برای دریافت راهنمایی با پزشک متخصص مشورت کنید.
اختلال دوقطبی (افسردگی شیدایی) در جوانان
اختلال دوقطبی معمولا در اواسط تا اواخر نوجوانی و طی دهه بیست زندگی فرد بروز پیدا میکند. تشخیص اختلال دوقطبی در جوانان میتواند دشوار باشد زیرا علائم این بیماری ممکن است با مشکلات رفتاری جدی مانند پرخاشگری و تحریکپذیری اشتباه گرفته شود.
برخی از نشانههای رایج اختلال دوقطبی در جوانان عبارتند از:
- تغییرات سریع خلق و خو که چند ساعت تا چند روز به طول میانجامد.
- عصبانیتهای انفجاری یا پرخاشگری شدید
- تکانشگری یا افکار پریشان
- درگیری بیش از حد در چندین پروژه یا فعالیت به طور همزمان
- سابقه خانوادگی (اختلال دوقطبی یا افسردگی)
- الگوی نامناسب خواب یا کابوسهای شبانه
- ولع شدید – معمولا به کربوهیدراتها یا شیرینیجات
- رفتارهای پرخطر یا نامناسب
کنترل اختلال دوقطبی در جوانان:
اختلال دوقطبی بیماریای است که نیازمند درمان بلندمدت میباشد. به تعویق انداختن تشخیص و درمان اختلال دوقطبی در جوانان، روابط اجتماعی، عملکرد تحصیلی، روابط خانوادگی و رشد روانی همگی تحت تاثیر اختلال دوقطبی (در هر دو فاز افسردگی و شیدایی) قرار میگیرند.
برنامه مدیریت اختلال دو قطبی برای جوانان مبتلا به اختلال دوقطبی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- دارو درمانی
- نظارت دقیق علائم
- آموزش در مورد بیماری
- مشاوره یا روان درمانی برای فرد و خانواده
- کاهش استرس
- تغذیه مناسب
- خواب و ورزش منظم
- ثبت نمودار خلق و خو
هرچه زودتر یک برنامه مدیریت برای فرد مبتلا در نظر گرفته شود، دفعات و شدت دورههای بیماری کمتر خواهد شد.
چگونه به یک فرد جوان مبتلا به اختلال دوقطبی کمک کنیم؟
جوانان مبتلا به اختلال دوقطبی ممکن است متوجه نشوند که چه اتفاقی برایشان میافتد یا ممکن است فکر کنند که نوسانات خلقی بخشی از روند بزرگ شدن است. برای حمایت از یک فرد جوان که در تلاش برای کمک گرفتن است یا به آن نیاز دارد، موارد زیر را امتحان کنید:
- با او صحبت کنید و به او اطلاع دهید که نگرانش هستید.
- به او کمک کنید تا عوامل احتمالی مؤثر بر احساس ناخوشایندش را شناسایی کند، مانند استرس، امتحانات، مواد مخدر، یا مشکلات خانوادگی.
- به او توصیه کنید که به پزشک مراجعه کند.
- بعد از مراجعه به پزشک، ممکن است او را به یک روانپزشک یا روانشناس ارجاع دهند. به او بگویید که میتواند برای دریافت حمایت، یک دوست یا یکی از اعضای خانواده را همراه خود ببرد.
- اگر برای او یک برنامه درمانی یا دارو تجویز شد، به او در پیروی دقیق از دستورات کمک کنید.