رشد یعنی همه آن تغییر و تحولاتی که از زمان تشکیل نطفه تا هنگام مرگ در انسان رخ می دهد. رشد فرآیندی پیوسته و دائمی است. انسان پیوسته در حال تغییر است. این تغییرات در کودکی با سرعت و شدت بیشتری اتفاق می افتد و در بزرگسالی شیب ملایمتری میگیرد. ولی آنچه مسلم است این است که تغییر همیشه در حال رخ دادن است بی آنکه حتی گاهی خودمان از آن آگاه باشیم. چهار جنبه مهم رشد شامل موارد زیر است:
- رشد جسمانی_حرکتی
- رشد شناختی
- رشد گفتار و زبان
- رشد هیجانی و اجتماعی
رشد طبیعی و بهنجار در پنج سال اول زندگی بسیار مهم و حیاتی است. والدین اغلب نگران هستند که کودکشان رشد طبیعی خود را دارد یا خیر. هر کودک به روش خودش رشد می کند. جالب است بدانید هیچ دو کودکی شبیه به هم رشد نمیکنند. هر کودک فرآیند رشدی مختص به خود را دارد. بعضی کودکان سریع تر یک مرحله رشدی را طی میکنند و برخی آهسته تر. تفاوتهای فردی در این زمینه بیشمار است به طور مثال نمیتوان زمان دقیقی را برای ایستادن همه کودکان در نظر گرفت. اما می دانیم که مهارت ایستادن در بازه سنی بین 8 تا 18 ماهگی کسب می شود. گاهی یک کودک در کسب این مهارت رشدی سریعتر عمل میکند، در حالی که یک کودک دیگر ممکن است این مهارت رشدی را در انتهای این بازه بدست آورد.
منظور از نقاط عطف رشدی چیست؟
نقاط عطف در رشد به همین بازهها اشاره دارد. نقاط عطف (Milestones) به دسته ای از مهارت ها هستند که کودک باید در محدوده سنی معین آنها را کسب کند. این نقاط عطف، یک دید کلی از تغییراتی که با بزرگتر شدن کودک باید از وی انتظار داشت را در اختیارمان قرار میدهد.
نوزاد به واسطه تعامل و بازی رشد میکند، یاد میگیرد و به نقاط عطف رشدی خودش دست پیدا میکند. همانطور که نوزاد یاد میگیرد تا حرکت کند، ببیند، بشنوند، با دیگران ارتباط برقرار کند، مسیر نقاط عطف رشدی هموار میشود.
نقاط عطف رشدی دارای نشانههای رفتاری و جسمانی هستند. این نشانهها راهنمای سودمندی برای ارزیابی رشد کودک محسوب می شوند که عبارتند از؛
- حرکات بدنی بزرگ یا مهارت های حرکتی درشت به هماهنگی و کنترل ماهیچه های بزرگ اشاره دارد مانند راه رفتن، نشستن و یا دویدن
- حرکات بدنی ریز یا مهارت های حرکتی ظریف شامل هماهنگی و کنترل ماهیچه های کوچک میشود مهارت هایی مانند نگه داشتن، تکان دادن و یا برداشتن چیزهای کوچک
- بینایی به توانایی دیدن چیزهای دور و نزدیک و درک آنها اشاره دارد
- شنوایی به توانایی شنیدن، گوش دادن و درک صداها اطلاق می شود
- حرف زدن و زبان منظور توانایی تولید و درک آواهاست
- رفتار اجتماعی و درک آن به توانایی یادگیری و تعامل با دیگران گفته میشود مهارت های مانند بازی کردن و برقراری ارتباط از جمله آنها هستند
تأخیر رشدی یعنی چه و چگونه شناسایی می شود؟
برخی کودکان در مسیر تحول دچار تأخیر رشدی می شوند. منظور از تأخیر رشدی در کودک یعنی کودک در مسیر رشدی خود دچار مشکل شده و یک یا چند مهارت رشدی متناسب با سناش را هنوز کسب نکرده است. تأخیر رشدی می تواند موقتی و یا بلند مدت باشد. برای بررسی تأخیر رشدی در کودکان چک لیست های رشدی معتبر و علمی وجود دارد که به بررسی و شناسایی این تأخیرها میپردازد. تأخیرهای رشدی معمولاً در این حیطه ها اتفاق می افتد؛
- مهارتهای شناختی: مهارتهای شناختی شامل تفکر، یادگیری و درک اطلاعات است. یک کودک دارای تأخیر شناختی ممکن است در دنبال کردن دستورالعمل و یا حل مسئله دچار مشکل باشد.
- مهارتهای هیجانی و اجتماعی: این مهارتها شامل کنار آمدن با دیگران، بیان کردن احساسات و توانایی ارتباط با نیازهاست. یک کودک دارای تأخیر هیجانی و اجتماعی ممکن است در فهمیدن نشانه های اجتماعی، برقراری گفتگو یا مواجهه با تغییرات در روتین مشکل داشته باشد.
- مهارت های گفتار و زبان: این مهارتها شامل استفاده کردن از زبان و درک آن است. کودک دچار تأخیر رشد گفتار و زبان ممکن است در صحبت کردن و یا درک آنچه دیگران میگویند مشکل داشته باشد.
- مهارت های حرکتی ظریف و درشت: این مهارتها شامل توانایی هماهنگی ماهیچه های بزرگ و کوچک است. یک کودک دارای تأخیر حرکتی ظریف ممکن است در نگهداشتن اشیا در دستانش یا رنگ کردن و یا نوشتن دچار مشکل باشد. همچنین یک کودک با تأخیر حرکتی درشت ممکن است در غلت زدن یا نشستن و یا راه رفتن دچار چالش باشد.
به طور مثال نشانه های تأخیر رشدی در محدود سنی 0-12 ماهگی که عبارتند از؛
نشانه های جسمی
- به نظر می رسد کودک نمی تواند به درستی ببیند یا بشنود
- نمی تواند از هر دو دست یا پای خود استفاده کند
- در 3-4 ماهگی نمی تواند سرش را نگه دارد
- در 9 ماهگی نمی تواند بدون کمک بشینند
- در 12 ماهگی نمی توانند حتی با کمک هم بیایستند
نشانه های رفتاری
- صدای گریه غیرمعمول دارند به طور مثال صدای جیغ بلند
- به طور مداوم گریه می کنند بیشتر از 3 ساعت در کل روز بویژه در 3-4 ماهگی
- o ( توجه کنید که گریه کودکان در حدود 2 ساعت جمعاً در روز طبیعی است بویژه در 6-8 هفتگی نوزاد)
نشانه های اجتماعی، هیجانی و ارتباطی
- کودک به شما نگاه نمی کند
- به آنچه در اطرافش می گذرد بی علاقه است
- به طور مستمر به صداها پاسخ نمی دهد
- در 9 ماهگی غان و غون نمی کند یا در 18 ماهگی کمتر از پنج کلمه میگوید
در کل نشانه های زیادی برای تأخیر رشدی کودک وجود دارد. گاهی اوقات این نشانه ها ممکن است در نوزادی دیده شوند اما در برخی موارد نشانهها تا قبل از رفتن به مدرسه کودک ممکن است تشخیص داده نشوند. بیشتر نشانه های رایج که باید به آنها توجه شود عبارتند از؛
- یادگیری و رشد کندتر از همسالان
- غلت زدن، نشستن، خزیدن و یا راه رفتن دیرتر از مرحله رشدی متناسب
- مشکل در برقراری ارتباط با دیگران یا اجتماعی شدن
- هوش پایین تر از نرمال
- مشکل در حرف زدن یا تأخیر در گفتار
- مشکل در به یادآوردن چیزها
- ناتوانی در درک ارتباط بین عمل و پیامد آن
- مشکل در حل مسئله و تفکر منطقی
- مشکل یادگیری در مدرسه
- ناتوانی در انجام کارهای روزمره مانند لباس پوشیدن یا استفاده از دستشویی بدون کمک
اگر درباره رشد فرزندتان نگران هستید، یا متوجه تفاوت های رشدی بین او و همسالانش شدهاید، یا در فرزندتان نشانه های تأخیر رشدی مشاهده میکنید و یا کودکتان برخی توانایی های رشدی را که بدست آورده بود از دست داده است، لازم است حتماً با یک پزشک اطفال و یا یک روانشناس کودک مشورت کنید.
مشاهده و ارزیابی مراحل و نقاط عطف رشدی کودک توسط یک روانشناس میتواند نگرانیهای شما را برطرف کند و یا مداخله زودهنگام وقفه رشدی پیش آمده را برطرف کند.
علت بروز تأخیر رشدی در کودک چیست؟
معمولاً نمیتوان تنها یک علت معین را برای تأخیر رشدی کودک در نظرگرفت. عواملی که در این اتفاق دخیل هستند ممکن است قبل از تولد، در حین تولد و بعد از تولد اتفاق افتاده باشند. از جمله این عوامل میتوان به موارد زیر اشاره کرد؛
- ژنتیک و شرایط وراثتی نظیر سندرم دوان
- اختلال های متابولیسمی نظیر فنیل کتونوری (PKU)
- صدمات مغزی مانند سندرم کودک تکان خورده(SBS)
- آسیب های روانی شدید نظیر اختلال استرس پس از سانحه
- در معرض مواد سمی معینی بودن نظیر مصرف الکل در دوران بارداری یا مسمومیت با سرب
- برخی عفونت های بسیار شدید
- محرومیت غذایی یا محیطی
اگر یک دلیل پزشکی سبب تأخیر رشدی شده است، تشخیص و درمان آن شرایط پزشکی منجر به بهبود مهارت های رشدی کودک میگردد. بسته به نوع تأخیر رشدی در کودک درمان مناسب آن انتخاب میشود. این درمان ممکن است شامل یک یا چند روش درمانی باشد. از انواع روش های درمانی در این حیطه می توان به درمان های پزشکی، کار درمانی، گفتاردرمانی و رفتار درمانی اشاره کرد.
تیم روانشناسان کودک مکث با دقت به بررسی مراحل رشدی کودک می پردازند و با شناسایی تأخیر یا مشکل در هر یک از نقاط عطف رشدی، بهترین درمان یا مداخله را برای رفع آنها به والدین پیشنهاد میدهند. به یاد داشته باشیم مهم است که وقفه یا مشکل در تحول کودک هر چه زودتر تشخیص داده و رفع شود تا در مسیر تحول و رشد بهنجار کودک خللی ایجاد نگردد.